Bài 46: Thực hành Quản lí và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên

a. Tài nguyên thiên nhiên

• Tài nguyên thiên nhiên là những của cải vật chất có sẵn trong tựnhiên mà con người có thể khai thác, chế biến, sử dụng, phục vụ cuộc sống của con người (rừng cây, các động vật, thực vật quý hiếm, các mỏ khoáng sản, các nguồn nước, dầu, khí...)
• Các dạng tài nguyên thiên nhiên

a. Xem phim, tranh ảnh minh họa về các dạng tài nguyên thiên nhiên

B1. Xem một đoạn phim về các dạng tài nguyên thiên nhiên, hình thức khai thác và sử dụng...

B2. Quan sát một số hình ảnh về các dạng tài nguyên thiên nhiên và cách khai thác

B3. Phân loại các dạng tài nguyên thiên nhiên theo các mục trong bảng

Dạng TN:

Tài nguyên không tái sinh:

• Nhiên liệu hóa thạch:
  • Những dạng tài nguyên sau một thời gian sử dụng sẽ bị cạn kiệt gọi là tài nguyên không tái sinh.
  • Than có nhiều ở Quảng Ninh, Thái Nguyên,… Dầu mỏ và khí đốt ở thềm lục địa miền Nam Việt Nam.
• Kim loại: Thiếc ở Tĩnh Túc (Cao Bằng),… Sắt ở Thái Nguyên, Cao Bằng, Hà Giang,… Vàng ở Bắc Kạn, Quảng Nam,…
• Phi kim loại: Đá vôi, đất sét,… sản xuất xi măng ở nhiều tỉnh miền Bắc, Trung và Tây Nam Bộ (Hà Tiên). Đá quý có nhiều ở sông Chảy (Yên Bái), Thanh Hóa, Nghệ An,…

Tài nguyên tái sinh:

• Không khí sạch: Những dạng tài nguyên khi sử dụng hợp lí sẽ có điều kiện phát triển phục hồi gọi là tài nguyên tái sinh.
• Nước sạch: Việt Nam có nguồn nước sạch khá dồi dào, trong đó các hệ thống sông Hồng, Cửu Long, Đồng Nai giữ vai trò quan trọng, ngoài ra còn có nhiều hồ nước lớn như Hòa Bình, Thác Bà, Trị An,…
• Đất: 
  • Việt Nam là nước có diện tích trung bình nhưng dân số đông nên diện tích đất tính trên đầu người không lớn.
  • Hai vùng đất phù sa có độ phì nhiêu cao thuộc lưu vực sông Hồng và sông Cửu Long, ngoài ra còn có nhiều vùng đất trên núi cao, đồi dốc hoặc đất cát ven biển rất dễ bị rửa trôi như vùng đất trung du Bắc Bộ, ven biển miền Trung, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ,…
• Đa dạng sinh học:
  • Việt Nam là nước có độ đa dạng sinh học cao, nhiều loài động vật và thực vật mới được phát hiện như sao la.
  • Tuy nhiên, hiện nay, nhiều loài động vật đang có nguy cơ bị tuyệt chủng cao như tê giác, chim trĩ, trâu rừng và các cây như gõ đỏ, gụ mật, cẩm lai,…

Tài nguyên năng lượng vĩnh cửu:

• Năng lượng mặt trời: 
  • Tài nguyên năng lượng vĩnh cửu là tài nguyên năng lượng sạch và khôngn bao giờ bị cạn kiệt như năng lượng mặt trời, năng lượng gió, năng lượng sóng, năng lượng thủy triều, năng lượng nhiệt từ lòng đất.
  • Việt Nam là nước có tiềm năng về năng lượng mặt trời cao.
• Năng lượng gió: Năng lượng gió dồi dào.
• Năng lượng sóng: Việt Nam có hơn 3200 km bờ biển nên tiềm năng sử dụng năng lượng sóng lớn.
• Năng lượng thủy triều: Tiềm năng lớn. 

b. Các hình thức khai thác, sử dụng gây ô nhiễm môi trường

B1. Xem một đoạn băng hình về các hình thức khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên gây ô nhiễm môi trường.

B2. Quan sát các tranh, ảnh về nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường

B3. Điền các hình thức sử dụng gây ô nhiễm môi trường, nguyên nhân, cách khắc phục vào các ô trong bảng

Các hình thức gây ô nhiễm

- Ô nhiễm không khí:

• Ô nhiễm từ sản xuất công nghiệp tại các nhà máy, làng nghề,…
• Ô nhiễm do phương tiện giao thông.
• Ô nhiễm từ các đun nấu tại các gia đình.

Nguyên nhân gây ô nhiễm:

• Do công nghiệp lạc hậu.
• Do chưa có biện pháp khắc phục.

Biện pháp khắc phục:

• Sử dụng thêm nhiều nguyên liệu sạch.
• Lắp đặt thêm các thiết bị lọc khí cho các nhà máy.
• Xây dựng thêm nhiều công viên cây xanh.

- Ô nhiễm chất thải rắn:

• Đồ nhựa, cao su, giấy, thủy tinh,… thải ra ừ các nhà máy, công trường,…
• Xác sinh vật, phân thải ra từ sản xuất nông nghiệp.
• Rác thải từ các bệnh viện.
• Giấy gói, túi nilon,… thải ra từ hoạt động sinh hoạt ở mỗi gia đình.

Nguyên nhân gây ô nhiễm:

• Do chưa chấp hành quy định về xử lí rác thải công nghiệp, y tế và rác thải sinh hoạt.
• Do ý thức của người dân về bảo vệ môi trường chưa cao.

Biện pháp khắc phục:

• Chôn lấp và đốt cháy rác một cách khoa học.
• Xây dựng thêm nhà máy tái chế chất thải thành các nguyên liệu đồ dùng,…

- Ô nhiễm nguồn nước: Nguồn nước thải từ các nhà máy, khu dân cư mang nhiều chất hữu cơ, hóa chất, vi sinh vật gây bệnh,…

Nguyên nhân gây ô nhiễm: Do chưa có nơi xử lí nước thải.

Biện pháp khắc phục: Xây dựng nhà máy xử lí nước thải.

- Ô nhiễm hóa chất độc:

• Hóa chất độc thải ra từ các nhà máy.
• Thuốc trừ sâu dư thừa trong quá trình sản xuất nông nghiệp.

Nguyên nhân gây ô nhiễm: Do sử dụng hóa chất độc hại không đúng quy định.

Biện pháp khắc phục:

• Xây dựng nơi quản lí chặt chẽ các chất gây nguy hiểm.
• Hạn chế sử dụng hóa chất, thuốc trừ sâu trong sản xuất nông nghiệp,…

- Ô nhiễm do sinh vật gây bệnh: Sinh vật truyền bệnh cho người và sinh vật khác như muỗi, giun sán,…

Nguyên nhân gây ô nhiễm: 

• Do không thường xuyên làm vệ sinh môi trường.
• Do ý thức của người dân chưa cao, …

Biện pháp khắc phục: Giáo dục để nâng cao ý thức cho mọi người về ô nhiễm và cách phòng tránh. Thực hiện vệ sinh môi trường, …

c. Hướng khắc phục suy thoái môi trường và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên

Nắm rõ nguyên tắc của sử dụng bền vững tài nguyên là “hình thức sử dụng vừa thỏa mãn các nhu cầu hiện tại của con người để phát triển xã hội, vừa đảm bảo duy trì lâu dài các tài nguyên cho thế hệ con cháu mai sau”.

Hình thức sử dụng tài nguyên

- Tài nguyên đất:

• Đất trồng trọt.
• Đất xây dựng công trình.
• Đất bỏ hoang.

→ Biện pháp khắc phục:

• Chống bỏ hoang, sử dụng nhiều vùng đất không hiệu quả ở các địa phương.
• Trồng cây gây rừng bảo vệ đất trên các vùng đồi núi trọc,…

- Tài nguyên nước:

• Hồ chứa nước phục vụ nông nghiệp.
• Nước sinh hoạt.
• Nước thải.

→ Biện pháp khắc phục: Xây dựng nhiều hồ chứa nước kết hợp với hệ thống thủy lợi góp phần chống hạn cho đất như hồ Thác Bà, Hòa Bình, Trị An,… và nhiều hồ nhỏ ở địa phương,…

- Tài nguyên rừng:

• Rừng bảo vệ.
• Rừng trồng được phép khai thác.
• Rừng bị khai thác bừa bãi.

Gợi ý trả lời:

• Nông nghiệp sạch (hay còn gọi là nông nghiệp hữu cơ) là một hệ thống quản lý sản xuất nông nghiệp tránh sử dụng phân bón và thuốc trừ sâu tổng hợp, giảm tối đa ô nhiễm không khí, đất và nước, tối ưu về sức khỏe và hiệu quả của các cộng đồng sống phụ thuộc lẫn nhau giữa cây trồng, vật nuôi và con người (định nghĩa của Codex Alimentarius, cơ quan Liên hợp quốc giám sát các tiêu chuẩn về lương thực trên toàn thế giới).
• Cho đến thập kỷ 60 thế kỷ XX, nền nông nghiệp Việt Nam được xem là nông nghiệp sạch. Nguồn hữu cơ chủ yếu được sử dụng là phân bón, bao gồm phân chuồng trại, tro rơm rạ, bèo hoa dâu và các nguồn phân xanh cũng như các chất phế thải từ nguồn hoa màu. Tuy nhiên, do sức ép về dân số, tài nguyên đất trở nên hạn hẹp về số lượng và xuống cấp về chất lượng, do nhu cầu an toàn lương thực và xuất khẩu, nền nông nghiệp sạch Việt Nam đã chuyển sang nền nông nghiệp sử dụng phân bón vô cơ. Việc sử dụng quá nhiều phân bón vô cơ đã có tác động xấu đến môi trường, đặc biệt gây ô nhiễm nguồn nước và đất, ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng, tạo nên nhu cầu về sản phẩm an toàn do nền nông nghiệp sạch cung cấp.
• Nền nông nghiệp sạch tuy không bảo đảm mục tiêu an ninh lương thực nhưng có thể đóng góp vào việc cung cấp các sản phẩm an toàn cho nhu cầu tiêu thụ trong nước và xuất khẩu. Tuy nhiên, nông dân hiện nay chưa hào hứng trong việc chuyển sang nền nông nghiệp sạch do chi phí sản xuất cao, thu nhập thấp, do thị trường tiêu thu sản phẩm nông nghiệp sạch còn hạn hẹp.
• Triển vọng của nền nông nghiệp sạch
  • Sự ra đời của thuốc trừ sâu sinh học đa chức năng đang góp phần mang lại cho Việt Nam thành tựu sản xuất nông nghiệp mới. Theo PGS.TS Nguyễn Văn Tuất thì cần có giải pháp thay thế các loại thuốc hóa học độc hại hiện nay và ý thức hơn với cộng đồng trong viêc sử dụng các loại thuốc bảo vệ thực vật sinh học.

a. Tài nguyên thiên nhiên

• Tài nguyên thiên nhiên là những của cải vật chất có sẵn trong tựnhiên mà con người có thể khai thác, chế biến, sử dụng, phục vụ cuộc sống của con người (rừng cây, các động vật, thực vật quý hiếm, các mỏ khoáng sản, các nguồn nước, dầu, khí...)
• Các dạng tài nguyên thiên nhiên

a. Xem phim, tranh ảnh minh họa về các dạng tài nguyên thiên nhiên

B1. Xem một đoạn phim về các dạng tài nguyên thiên nhiên, hình thức khai thác và sử dụng...

B2. Quan sát một số hình ảnh về các dạng tài nguyên thiên nhiên và cách khai thác

B3. Phân loại các dạng tài nguyên thiên nhiên theo các mục trong bảng

Dạng TN:

Tài nguyên không tái sinh:

• Nhiên liệu hóa thạch:
  • Những dạng tài nguyên sau một thời gian sử dụng sẽ bị cạn kiệt gọi là tài nguyên không tái sinh.
  • Than có nhiều ở Quảng Ninh, Thái Nguyên,… Dầu mỏ và khí đốt ở thềm lục địa miền Nam Việt Nam.
• Kim loại: Thiếc ở Tĩnh Túc (Cao Bằng),… Sắt ở Thái Nguyên, Cao Bằng, Hà Giang,… Vàng ở Bắc Kạn, Quảng Nam,…
• Phi kim loại: Đá vôi, đất sét,… sản xuất xi măng ở nhiều tỉnh miền Bắc, Trung và Tây Nam Bộ (Hà Tiên). Đá quý có nhiều ở sông Chảy (Yên Bái), Thanh Hóa, Nghệ An,…

Tài nguyên tái sinh:

• Không khí sạch: Những dạng tài nguyên khi sử dụng hợp lí sẽ có điều kiện phát triển phục hồi gọi là tài nguyên tái sinh.
• Nước sạch: Việt Nam có nguồn nước sạch khá dồi dào, trong đó các hệ thống sông Hồng, Cửu Long, Đồng Nai giữ vai trò quan trọng, ngoài ra còn có nhiều hồ nước lớn như Hòa Bình, Thác Bà, Trị An,…
• Đất: 
  • Việt Nam là nước có diện tích trung bình nhưng dân số đông nên diện tích đất tính trên đầu người không lớn.
  • Hai vùng đất phù sa có độ phì nhiêu cao thuộc lưu vực sông Hồng và sông Cửu Long, ngoài ra còn có nhiều vùng đất trên núi cao, đồi dốc hoặc đất cát ven biển rất dễ bị rửa trôi như vùng đất trung du Bắc Bộ, ven biển miền Trung, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ,…
• Đa dạng sinh học:
  • Việt Nam là nước có độ đa dạng sinh học cao, nhiều loài động vật và thực vật mới được phát hiện như sao la.
  • Tuy nhiên, hiện nay, nhiều loài động vật đang có nguy cơ bị tuyệt chủng cao như tê giác, chim trĩ, trâu rừng và các cây như gõ đỏ, gụ mật, cẩm lai,…

Tài nguyên năng lượng vĩnh cửu:

• Năng lượng mặt trời: 
  • Tài nguyên năng lượng vĩnh cửu là tài nguyên năng lượng sạch và khôngn bao giờ bị cạn kiệt như năng lượng mặt trời, năng lượng gió, năng lượng sóng, năng lượng thủy triều, năng lượng nhiệt từ lòng đất.
  • Việt Nam là nước có tiềm năng về năng lượng mặt trời cao.
• Năng lượng gió: Năng lượng gió dồi dào.
• Năng lượng sóng: Việt Nam có hơn 3200 km bờ biển nên tiềm năng sử dụng năng lượng sóng lớn.
• Năng lượng thủy triều: Tiềm năng lớn. 

b. Các hình thức khai thác, sử dụng gây ô nhiễm môi trường

B1. Xem một đoạn băng hình về các hình thức khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên gây ô nhiễm môi trường.

B2. Quan sát các tranh, ảnh về nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường

B3. Điền các hình thức sử dụng gây ô nhiễm môi trường, nguyên nhân, cách khắc phục vào các ô trong bảng

Các hình thức gây ô nhiễm

- Ô nhiễm không khí:

• Ô nhiễm từ sản xuất công nghiệp tại các nhà máy, làng nghề,…
• Ô nhiễm do phương tiện giao thông.
• Ô nhiễm từ các đun nấu tại các gia đình.

Nguyên nhân gây ô nhiễm:

• Do công nghiệp lạc hậu.
• Do chưa có biện pháp khắc phục.

Biện pháp khắc phục:

• Sử dụng thêm nhiều nguyên liệu sạch.
• Lắp đặt thêm các thiết bị lọc khí cho các nhà máy.
• Xây dựng thêm nhiều công viên cây xanh.

- Ô nhiễm chất thải rắn:

• Đồ nhựa, cao su, giấy, thủy tinh,… thải ra ừ các nhà máy, công trường,…
• Xác sinh vật, phân thải ra từ sản xuất nông nghiệp.
• Rác thải từ các bệnh viện.
• Giấy gói, túi nilon,… thải ra từ hoạt động sinh hoạt ở mỗi gia đình.

Nguyên nhân gây ô nhiễm:

• Do chưa chấp hành quy định về xử lí rác thải công nghiệp, y tế và rác thải sinh hoạt.
• Do ý thức của người dân về bảo vệ môi trường chưa cao.

Biện pháp khắc phục:

• Chôn lấp và đốt cháy rác một cách khoa học.
• Xây dựng thêm nhà máy tái chế chất thải thành các nguyên liệu đồ dùng,…

- Ô nhiễm nguồn nước: Nguồn nước thải từ các nhà máy, khu dân cư mang nhiều chất hữu cơ, hóa chất, vi sinh vật gây bệnh,…

Nguyên nhân gây ô nhiễm: Do chưa có nơi xử lí nước thải.

Biện pháp khắc phục: Xây dựng nhà máy xử lí nước thải.

- Ô nhiễm hóa chất độc:

• Hóa chất độc thải ra từ các nhà máy.
• Thuốc trừ sâu dư thừa trong quá trình sản xuất nông nghiệp.

Nguyên nhân gây ô nhiễm: Do sử dụng hóa chất độc hại không đúng quy định.

Biện pháp khắc phục:

• Xây dựng nơi quản lí chặt chẽ các chất gây nguy hiểm.
• Hạn chế sử dụng hóa chất, thuốc trừ sâu trong sản xuất nông nghiệp,…

- Ô nhiễm do sinh vật gây bệnh: Sinh vật truyền bệnh cho người và sinh vật khác như muỗi, giun sán,…

Nguyên nhân gây ô nhiễm: 

• Do không thường xuyên làm vệ sinh môi trường.
• Do ý thức của người dân chưa cao, …

Biện pháp khắc phục: Giáo dục để nâng cao ý thức cho mọi người về ô nhiễm và cách phòng tránh. Thực hiện vệ sinh môi trường, …

c. Hướng khắc phục suy thoái môi trường và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên

Nắm rõ nguyên tắc của sử dụng bền vững tài nguyên là “hình thức sử dụng vừa thỏa mãn các nhu cầu hiện tại của con người để phát triển xã hội, vừa đảm bảo duy trì lâu dài các tài nguyên cho thế hệ con cháu mai sau”.

Hình thức sử dụng tài nguyên

- Tài nguyên đất:

• Đất trồng trọt.
• Đất xây dựng công trình.
• Đất bỏ hoang.

→ Biện pháp khắc phục:

• Chống bỏ hoang, sử dụng nhiều vùng đất không hiệu quả ở các địa phương.
• Trồng cây gây rừng bảo vệ đất trên các vùng đồi núi trọc,…

- Tài nguyên nước:

• Hồ chứa nước phục vụ nông nghiệp.
• Nước sinh hoạt.
• Nước thải.

→ Biện pháp khắc phục: Xây dựng nhiều hồ chứa nước kết hợp với hệ thống thủy lợi góp phần chống hạn cho đất như hồ Thác Bà, Hòa Bình, Trị An,… và nhiều hồ nhỏ ở địa phương,…

- Tài nguyên rừng:

• Rừng bảo vệ.
• Rừng trồng được phép khai thác.
• Rừng bị khai thác bừa bãi.

Gợi ý trả lời:

• Nông nghiệp sạch (hay còn gọi là nông nghiệp hữu cơ) là một hệ thống quản lý sản xuất nông nghiệp tránh sử dụng phân bón và thuốc trừ sâu tổng hợp, giảm tối đa ô nhiễm không khí, đất và nước, tối ưu về sức khỏe và hiệu quả của các cộng đồng sống phụ thuộc lẫn nhau giữa cây trồng, vật nuôi và con người (định nghĩa của Codex Alimentarius, cơ quan Liên hợp quốc giám sát các tiêu chuẩn về lương thực trên toàn thế giới).
• Cho đến thập kỷ 60 thế kỷ XX, nền nông nghiệp Việt Nam được xem là nông nghiệp sạch. Nguồn hữu cơ chủ yếu được sử dụng là phân bón, bao gồm phân chuồng trại, tro rơm rạ, bèo hoa dâu và các nguồn phân xanh cũng như các chất phế thải từ nguồn hoa màu. Tuy nhiên, do sức ép về dân số, tài nguyên đất trở nên hạn hẹp về số lượng và xuống cấp về chất lượng, do nhu cầu an toàn lương thực và xuất khẩu, nền nông nghiệp sạch Việt Nam đã chuyển sang nền nông nghiệp sử dụng phân bón vô cơ. Việc sử dụng quá nhiều phân bón vô cơ đã có tác động xấu đến môi trường, đặc biệt gây ô nhiễm nguồn nước và đất, ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng, tạo nên nhu cầu về sản phẩm an toàn do nền nông nghiệp sạch cung cấp.
• Nền nông nghiệp sạch tuy không bảo đảm mục tiêu an ninh lương thực nhưng có thể đóng góp vào việc cung cấp các sản phẩm an toàn cho nhu cầu tiêu thụ trong nước và xuất khẩu. Tuy nhiên, nông dân hiện nay chưa hào hứng trong việc chuyển sang nền nông nghiệp sạch do chi phí sản xuất cao, thu nhập thấp, do thị trường tiêu thu sản phẩm nông nghiệp sạch còn hạn hẹp.
• Triển vọng của nền nông nghiệp sạch
  • Sự ra đời của thuốc trừ sâu sinh học đa chức năng đang góp phần mang lại cho Việt Nam thành tựu sản xuất nông nghiệp mới. Theo PGS.TS Nguyễn Văn Tuất thì cần có giải pháp thay thế các loại thuốc hóa học độc hại hiện nay và ý thức hơn với cộng đồng trong viêc sử dụng các loại thuốc bảo vệ thực vật sinh học.